1895-1945
Biografie - Willem Mengelberg en het Concertgebouworkest
Als nationale helden worden de musici van het Concertgebouworkest en hun chef-dirigent onthaald. Op een foto uit 1927 staat Willem Mengelberg op het station te midden van zijn musici bij thuiskomst van een tournee door Duitsland en Zwitserland.
Sigaar in de ene hand en een welkomstkrans met linten in de andere; de lauwerkrans – traditioneel voor sporthelden na hun overwinning. In datzelfde jaar wordt Mengelberg verkozen tot populairste Nederlander op basis van een enquête door het veelgelezen tijdschrift Het Leven. Ook het Concertgebouworkest is beroemd en geliefd.
De jonge Willem
Willem Mengelberg wordt in 1871 geboren in Utrecht. Zijn ouders zijn Duits en verhuizen naar Nederland omdat vader Friedrich Wilhelm in Utrecht een atelier vestigt als beeldhouwer en schilder van kerkelijke kunst. De jonge Willem krijgt compositie- en pianolessen van Johan van Riemsdijk en Richard Hol, en studeert later aan het conservatorium van Keulen bij onder meer Franz Wüllner. Na zijn studie is hij koor- en orkestdirigent in Luzern. In 1895 wordt hij gevraagd Willem Kes op te volgen als chef-dirigent bij het Concertgebouworkest.
Discipline
Zo krijgt de 24-jarige Mengelberg de leiding over het orkest in Amsterdam dat klaar is voor een nieuwe stap. Willem Kes heeft het oorspronkelijk ongeregeld gezelschap in het zevenjarig bestaan strenge discipline bijgebracht – voor de veeleisende Mengelberg een belangrijk beginsel. Als chef-dirigent is hij van meet af aan perfectionistisch, eigenzinnig en autoritair.
Legendarische relaties
Met zijn komst verrijkt Mengelberg het repertoire van het Concertgebouworkest met werk van eigentijdse componisten. Muziek waar het publiek destijds nog niet vanzelfsprekend voor openstond – inmiddels kernrepertoire van het orkest. Mengelbergs persoonlijke relaties met onder meer Gustav Mahler, Richard Strauss, Sergej Rachmaninoff en Igor Stravinksy leiden tot nauwe banden tussen het orkest en deze beroemde componisten – Strauss draagt Ein Heldenleben zelfs op aan Mengelberg en zijn orkest.
Mengelberg nodigt de componisten uit hun eigen werk te dirigeren. Ook Debussy, Schönberg, Diepenbrock, Schreker, Ravel en Milhaud staan verschillende keren met eigen muziek op de bok. Het is de geboorte van een traditie; nu nog dirigeren componisten met regelmaat eigen werk bij het Koninklijk Concertgebouworkest.
Gustav Mahler
In het bijzonder heeft Willem Mengelberg natuurlijk een voortrekkersrol gehad als pleitbezorger van de muziek van Gustav Mahler. Vanaf het moment dat Mengelberg in 1902 de première van Mahlers Derde symfonie bijwoont, is hij ervan overtuigd dat de Oostenrijkse componist de ‘Beethoven van zijn tijd is’. Er ontstaat een vriendschap tussen beiden en Mengelberg weet Mahler vanaf 1903 vier keer naar Amsterdam te halen om eigen muziek te dirigeren bij het Concertgebouworkest. Mahler logeert dan thuis bij Mengelberg aan de Van Eeghenstraat in Amsterdam.
Mengelberg verricht hiermee pionierswerk. Staat een Mahlerprogramma tegenwoordig garant voor gevulde zalen, destijds leidde het tot verdeeld publiek. De huidige internationale Mahlercultuur, en in het bijzonder de Nederlandse Mahlertraditie is niet denkbaar zonder Mengelbergs persoonlijke inzet bij het Concertgebouworkest.
Artistiek ambassadeur
De buitenlandse concerten onder leiding van Mengelberg markeren de internationale doorbraak van het Concertgebouworkest. Een eerste overzeese tournee in 1898, naar Bergen in Noorwegen op uitnodiging van Edvard Grieg, wordt een groot succes. Reizen naar Duitsland, Italië, België, Zwitserland, Frankrijk en Engeland volgen. Met de opbouw van een internationale reputatie gaat het orkest een rol spelen als artistiek ambassadeur van Nederland, met Mengelberg als boegbeeld.
Gevierd en verguisd
Zo geliefd en gevierd als Mengelberg voor de oorlog is, zo verguisd wordt hij in de periode daarna. Mengelbergs liefde voor Duitsland en de Duitse muziekcultuur waren altijd al duidelijk, maar door zijn houding tijdens de oorlog – hij distantieert zich niet van de Duitse bezetter en stelt zich meegaand op, verandert hij in de publieke opinie van nationale held in collaborateur. De Centrale Ereraad voor de muziek legt hem een dirigeerverbod op en het Nederlands paspoort wordt hem ontnomen. Zijn laatste jaren brengt Mengelberg in ballingschap door in zijn Zwitserse huis Chasa Mengelberg.
